Η μετάφραση είναι μια ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία επειδή μπορεί να αλλάξετε το νόημα χωρίς να το καταλάβετε. Ας δούμε γιατί μπορεί να είναι τόσο προβληματική η ακρίβεια στη μετάφραση.
Κάθεστε σε μια παρέα, ο ένας δίπλα στον άλλον και ξεκινάτε λέγοντας ψιθυριστά κάτι στον διπλανό σας. Μέχρι να φτάσει πάλι η σειρά να το πουν σε εσάς, αυτό που είπατε έχει αλλάξει.
Σίγουρα είναι ένα πολύ διασκεδαστικό παιχνίδι, αλλά όπως ακριβώς το ψιθύρισμα μειώνει την ικανότητα να ακούσετε σωστά έτσι και η μετάφραση μπορεί να γίνει ένα ατελές κανάλι επικοινωνίας. Όταν προσπαθείτε να μεταφράσετε κάτι σε μια άλλη γλώσσα, μπορεί να αλλάξετε την πραγματική σημασία χωρίς να το καταλάβετε. Συχνά υπάρχουν φράσεις ή μηνύματα διφορούμενα και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι αδύνατο να μεταφρασθούν χωρίς να χαθούν πληροφορίες.
Γιατί όμως η μετάφραση αποτελεί τέτοια πρόκληση; Μπορούμε να επιτύχουμε αυτό που λέμε «τέλεια μετάφραση»;
Το βάρος των λέξεων
Η μετάφραση είναι διαφορετική από την τοπικοποίηση. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία καλείστε να βρείτε το νόημα μιας συγκεκριμένης φράσης σε μια διαφορετική γλώσσα. Η τοπικοποίηση, από την άλλη, είναι επιφορτισμένη με την προσαρμογή μιας φράσης που έχει μεταφραστεί για μια συγκεκριμένη χώρα.
Ας το αναλύσουμε λίγο.
Ως μεταφραστής, πρέπει να αποφασίσετε για τις γραμματικές και συντακτικές δομές, τη λεκτική επιλογή και το γλωσσικό στυλ που θα χρησιμοποιήσετε και αυτό δεν είναι πάντα μια απλή διαδικασία. Ορισμένες γλώσσες παραλείπουν μέρη ομιλίας που για άλλες είναι απαραίτητα για ένα άπταιστο κείμενο. Κάποιες άλλες ενώνουν λέξεις, άλλες βασίζονται στην παραμόρφωσή τους. Ορισμένες έχουν γραμματικά γένη, ενώ άλλες όχι.
Όσον αφορά τη λεκτική επιλογή, υπάρχουν λέξεις που δεν μεταφράζονται σωστά σε άλλες γλώσσες. Κάποιες έννοιες ίσως δεν έχουν ισοδύναμο στην επιθυμητή γλώσσα και άλλες μπορεί να είναι αφηρημένες και εξαιρετικά δύσκολο να διατυπωθούν με λέξεις. Δείτε τι συμβαίνει στην περίπτωση της πορτογαλικής λέξης saudade, που σημαίνει κάτι περισσότερο από το να λείπει κάτι ή κάποιος, η λαχτάρα που νιώθει κάποιος για αυτούς ή η αίσθηση νοσταλγίας. Μόνο η λέξη «νοσταλγία» δεν αρκεί για να αποδώσει την πλήρη έννοια αυτής της λέξης. Ή την περίπτωση της Δανικής λέξης hygge (προφέρεται χόο-γκα). Φαίνεται να συνδέεται με την αγγλική λέξη hug, δηλαδή αγκαλιά. Στην πραγματικότητα το hygge είναι μια κατάσταση. Είναι κατά κάποιο τρόπο η δανέζικη αντίληψη της ζεστασιάς, του αναπαυτικού, του ασφαλούς, του άνετου, χαλαρού, απολαυστικού και είναι μια κατάσταση στην οποία επιδιώκουν να βρίσκονται όσο πιο συχνά μπορούν οι κάτοικοι της Δανίας. Πώς θα το μεταφράζατε με μια λέξη;
Βέβαια αυτό δεν συμβαίνει με τις περισσότερες λέξεις, αλλά εντούτοις αποδεικνύει ότι όλες οι γλώσσες δεν έχουν τις ίδιες έννοιες στις λέξεις τους. Μια άλλη δυσκολία είναι όταν πολλές διαφορετικές λέξεις μεταφράζονται με την ίδια λέξη σε μια δεδομένη γλώσσα. Τη μία φορά μπορεί να επαναλαμβάνετε την ίδια λέξη ενώ την άλλη να μην ξέρετε ποια λέξη να διαλέξετε. Ακόμα και η απλή λέξη you μπορεί να αποτελέσει πρόκληση.
Μπορείτε να φανταστείτε πόσο σωστή επιλογή λέξεων πρέπει να έκανε ο μεταφραστής του V for Vendetta στην προσπάθειά του να αποδώσει τον ρυθμό ενός κειμένου τόσο δυνατού όσο το επόμενο απόσπασμα του Άλαν Μουρ;
"Voilà! In view, a humble vaudevillian veteran, cast vicariously as both
victim and villain by the vicissitudes of Fate. This visage, no mere
veneer of vanity, is it vestige of the vox populi, now vacant, vanished,
as the once vital voice of the verisimilitude now venerates what they
once vilified. However, this valorous visitation of a bygone vexation
stands vivified, and has vowed to vanquish these venal and virulent
vermin vanguarding vice and vouchsafing the violently vicious and
voracious violation of volition. The only verdict is vengeance; a
vendetta held as a votive, not in vain, for the value and veracity of
such shall one day vindicate the vigilant and the virtuous. Verily, this
vichyssoise of verbiage veers most verbose vis-à-vis an introduction,
and so it is my very good honor to meet you and you may call me V."
… ταπεινός βετεράνος του βαριετέ, που θύμα ή θύτης βρίσκεται στα βάσανα βάρβαρης μοίρας…
…Μα, η ανδρεία μεταμφίεση βαθιάς βουβής οργής εμπρός σου είναι…
… μ ' όρκο βαρύ να βλάψει τα βρομερά βδελύγματα της βίας και βιαστικά να επαναφέρει τη βλάσφημη διακοπή της βούλησης. Βάσιμα δίκαιη πράξη είναι η βίαιη εκδίκηση, η Βεντέτα ... σαν όρκος βαρύς, σαν βρόγχος, όχι μάταια, που σαν βραβείο ... ακριβοδίκαια θα βραβεύσει της αρετής τους βέλτιστους. Μα, ο βιαστικός βερμπαλισμός μου βαρύς και βαρετός κατάντησε… τιμή μου η γνωριμία μας, τ ' όνομά μου είναι “ V ”
Είναι τεράστια πρόκληση η σωστή επιλογή λέξεων. Μία λάθος επιλογή και χάνεται η σωστή μετάδοση του επιδιωκόμενου μηνύματος. Είναι αυτονόητο ότι πρέπει να τις επιλέγουμε πολύ καλά. Οι λέξεις έχουν νόημα και όταν τις επιλέγετε με σύνεση μπορεί να είναι εξαιρετικά ισχυρές.
Μιλώντας πολιτιστικά
Παρουσιάσαμε τη μετάφραση σαν κάτι διαφορετικό από την τοπικοποίηση. Όμως στην πραγματικότητα, η τοπικοποίηση παίζει σημαντικό ρόλο στη μετάφραση. Όταν μεταφράζουμε πρέπει να υπολογίζουμε το κοινό που θα μας διαβάσει.
Στις βασικές μορφές τοπικοποίησης έχουμε να κάνουμε με νούμερα, ημερομηνίες ή νομισματικές μορφές. Στην τοπικοποίηση επίσης περιλαμβάνεται η προσπάθεια να αποφευχθούν έννοιες ή ιδέες που ενδέχεται να παρερμηνευθούν ή να προσβάλουν το κοινό μας. Αυτό όμως που παίζει μεγαλύτερο ρόλο στη μετάφραση είναι η γνώση του πολιτισμού.
Η συγγραφέας Ρίτα Μέι Μπράουν είπε, «η γλώσσα είναι ο χάρτης του πολιτισμού». Ξεκινώντας την εκμάθηση μιας νέας γλώσσας μαθαίνουμε το αλφάβητο και το λεξιλόγιο, τις γραμματικές δομές και τους γλωσσικούς κανόνες της. Στη συνέχεια οι δάσκαλοι και τα βιβλία προσθέτουν πληροφορίες για σημαντικά έθιμα και πολιτιστικές συμπεριφορές. Πολλές φορές είναι αυτή η γνώση που μας κάνει να μεταφράζουμε σωστά μια λέξη και να μην το κάνουμε αυθαίρετα. Κάποιες φορές πρέπει να γνωρίζετε την κοινωνική ιεραρχία και τη σημασία της σε διαφορετικούς τόνους και στυλ. Πρέπει να γνωρίζετε τους διαθέσιμους τόνους μιας γλώσσας, αλλά και πότε να καταφύγετε σε καθέναν από αυτούς. Και παρόλο που ορισμένοι πολιτισμοί έχουν ομοιότητες, αυτοί οι κανόνες δεν είναι καθολικοί.
Στη Σουηδία, αν ζητήσετε από κάποιον μεταφραστή να σας δώσει μια μετάφραση με διαφορετικά επίπεδα διατύπωσης θα εκπλαγείτε όταν δείτε ότι οι διαφορές είναι ελάχιστες. Στη Σουηδική γλώσσα δεν χρησιμοποιούνται επίσημες λέξεις για να απευθυνθείς σε κάποιον. Αρκεί ένα «εσύ». Αυτό οφείλεται σε μια μεταρρύθμιση, μια στιγμή που άλλαξε τη σουηδική κουλτούρα, μειώνοντας τη σημασία των ταξικών διακρίσεων και, παράλληλα, της σουηδικής γλώσσας.
Στην Ιαπωνία, όμως, που υπάρχουν πολλά επίπεδα τυπικότητας και ευγένειας, η χρήση της μπορεί να είναι δύσκολη. Η ιαπωνική κουλτούρα είναι βαθιά ριζωμένη σε ισχυρές αξίες σεβασμού και ταπεινότητας. Απλά παραδείγματα οι λέξεις Sonkeigo και kenjôgo. Με την πρώτη δίνετε υπόσταση στον συνομιλητή σας, ενώ με τη δεύτερη υποβαθμίζετε τον εαυτό σας. Επίσης, η λέξη sensei, η οποία χρησιμοποιείται όταν αναφέρεστε ή απευθύνεστε σε έναν εκπαιδευτικό. Αν όμως αποκαλέσετε έτσι τον εαυτό σας θα δώσετε την εντύπωση ότι είστε αλαζόνας και αγενής.
Πολλές φορές ακόμα και η Γεωγραφία παίζει τον ρόλο της. Οι Σαάμι είναι ιθαγενείς από τις βορειότερες περιοχές της Σκανδιναβίας. Έχουν πάνω από 200 λέξεις για τη λέξη «χιόνι». Και δεν είναι οι μόνοι. Σουηδικά, Φινλανδικά, Ρωσικά, μεταξύ άλλων γλωσσών, όλες έχουν πολλές λέξεις για το χιόνι. Ο καιρός είναι ζωτικής σημασίας για αυτές τις κοινότητες και μπορεί να είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου να γνωρίζετε πότε πρέπει να αποφύγετε την sabekguottát -την απλή κρούστα πάγου που αντέχει μόνο τα σκι, αλλά σπάει αν πρέπει να κάνετε οτιδήποτε άλλο – και να χρησιμοποιήσετε την tjarvva -το άθικτο, σκληρό, πραγματικά φλοιώδες χιόνι- που αντέχει ακόμα και τάρανδο.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους ο πολιτισμός αναμιγνύεται με τη γλώσσα και δεν είναι εύκολο να τους εξετάσουμε όλους. Δεν ξέρουμε αν το ένα ωθεί το άλλο ή αν γίνεται αντίστροφα. Γνωρίζουμε όμως ότι εξελίσσονται μαζί και ότι συνδέονται. Μπορεί ακόμη και να διαμορφώνει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, με τρόπους που δεν γνωρίζουμε καν. Στο βιβλίο του "1984", ο Τζορτζ Όργουελ παίζει με αυτήν την ιδέα δείχνοντας πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο και τον περιορισμό της σκέψης. Ίσως μπορούμε να σκεφτούμε με διαφορετικούς τρόπους και να προχωρήσουμε πέρα από τη γλώσσα και ίσως η σκέψη οδηγεί τη γλώσσα και όχι το αντίστροφο. Σε κάθε περίπτωση, περιορίζει σίγουρα τον τρόπο με τον οποίο μπορείτε να μοιραστείτε σκέψεις με άλλους.
“Αλλά αν η σκέψη διαφθείρει τη γλώσσα, μπορεί και η γλώσσα να διαφθείρει τη σκέψη.” Τζορτζ Όργουελ.
Χαμένοι στη (μηχανική) μετάφραση
Τα τελευταία χρόνια, οι προσπάθειες βελτίωσης της αυτόματης μετάφρασης έχουν αποδειχθεί εξαιρετικά επιτυχημένες και έχουμε δει τεράστια άλματα στην απόδοση, ιδίως με την εισαγωγή νευρωνικών δικτύων. Μάλιστα ένα νέο κύμα βελτιώσεων βρίσκεται σε εξέλιξη και καθώς δημιουργούνται νέες αρχιτεκτονικές τέτοιων δικτύων πολλοί δικαιολογούνται να πουν ότι άνθρωπος και μηχανή είναι ισοδύναμοι.
Είμαστε όμως; Υπάρχουν περιορισμοί και αν ναι, πώς τους αντιμετωπίζουμε;
Η αλήθεια είναι ότι η αυτόματη μετάφραση έχει πολλά μειονεκτήματα αν μάθετε πώς λειτουργεί. Πρώτον, δεν εξετάζει το γενικό πλαίσιο, αλλά μόνο μεμονωμένα τμήματα. Η μηχανική μετάφραση αξιολογεί προτάσεις αγνοώντας τα δεδομένα μεταξύ των προτάσεων. Πολύ μακριά από τα πραγματικά σενάρια μιας μετάφρασης που κρίνεται από το τελικό και ολοκληρωμένο κείμενο.
Τελευταία γίνονται προσπάθειες να γίνει τέτοια μετάφραση από μηχανή, συχνά αναφέρεται ως μηχανική μετάφραση σε επίπεδο εγγράφου . Εξετάζοντας συγκεκριμένα φαινόμενα όπως η λεξική και η γραμματική συνοχή, αλλά και η συνεκτικότητα και οι σύνδεσμοι λόγου, νέες τεχνικές προσπαθούν να ενσωματώσουν το πλαίσιο για τη βελτιστοποίηση αυτών των παραγόντων. Μέχρι στιγμής το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας περιορίζεται σε σύντομα χρονικά διαστήματα και εξακολουθεί να μην λαμβάνει υπόψη μεγαλύτερα διαστήματα, αλλά έχει δείξει ότι υπάρχει ένα μικρό παράθυρο βελτίωσης της νέας αυτής τεχνικής.
Όσο κι αν κάποιοι ισχυρίζονται ότι υπάρχει ισότητα με τον άνθρωπο, παρουσιάζονται σοβαρές ενδείξεις παραμόρφωσης που κάνουν ακόμα και οι άνθρωποι στις μεταφράσεις τους. Όπως για παράδειγμα η απώλεια της λεξικής ποικιλομορφίας, μιας λεκτικής υποβάθμισης, αλλά που αν προσέξουν μπορούν να το αποφύγουν. Αν δεν προσέξετε μπορεί να υπάρξει ακόμα και πρόβλημα φυλετικής προκατάληψης. Παράδειγμα: «doctor – γιατρός (αρσενικό)» «nurse – νοσοκόμα (θηλυκό)», λες και δεν μπορεί μια γυναίκα να είναι γιατρός ή ένας άντρας νοσοκόμος. Χρησιμοποιείτε κάθε δεδομένο που δίνετε για τη μετάφρασή σας. Οι μηχανές χρησιμοποιούν πολλά δεδομένα, αλλά δεν είναι όλα προσβάσιμα. Κάποιος θόρυβος μπορεί να δυσκολέψει τη μηχανή από το να «καταλάβει». Υπάρχει ένας ευαίσθητος συμβιβασμός μεταξύ εξειδίκευσης και γενίκευσης. Τα νευρωνικά δίκτυα φαίνονται να υποφέρουν από έλλειψη αξιοπιστίας όταν δεν παρέχονται πλήρη δεδομένα.
Μιλήσαμε για τις προκλήσεις στη μηχανική μετάφραση, αλλά μια μεγαλύτερη πρόκληση είναι ότι πρέπει να γνωρίζουμε τι πρέπει να βελτιωθεί σε αυτήν. Οι μεταφραστές συχνά διαφωνούν για το επίπεδο μεταφραστικής ικανότητας των ομότιμών τους, κάνοντας εξαιρετικά δύσκολο να ορίσουμε ποιος είναι ο τελικός στόχος. Είναι ειρωνικό, αλλά στη απόδοση μιας γλώσσας σε μια άλλη ο καθένας έχει μια καλύτερη μετάφραση να προτείνει.
Η άνοδος και η πτώση της Αγγλικής γλώσσας
Οι ισχυρισμοί περί ανθρώπινης ισοτιμίας διαψεύδονται και επιβεβαιώνονται εκ νέου. Όμως αν κοιτάξετε προσεκτικά, θα δείτε ότι βασίζονται κυρίως σε σενάρια όπου κυριαρχεί η αγγλική γλώσσα. Πράγματι, μέχρι τώρα, η πλειοψηφία του διαδικτυακού περιεχομένου ήταν στα Αγγλικά και αυτό σήμαινε ως επί το πλείστον τη μετάφραση περιεχομένου από και προς αυτό.
Αλλά το Διαδίκτυο αλλάζει. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, ο αριθμός των Κινέζων χρηστών στο Διαδίκτυο έχει αυξηθεί περίπου 2600%. Σήμερα, ως δεύτερη γλώσσα για πολλούς, τα αγγλικά παραμένουν διαδεδομένα και συχνά τα χρησιμοποιεί όποιος θέλει να προσελκύσει το μεγαλύτερο δυνατό κοινό. Αλλά αυτό μπορεί να αντιστραφεί αύριο.
Τα τρέχοντα μηχανικά μοντέλα που κυριαρχούν στη μετάφραση δεν απαιτούν παράλληλα δεδομένα, αλλά τεράστιες ποσότητες από αυτά. Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστα ή καθόλου δεδομένα για ζεύγη γλωσσών εκτός των αγγλικών. Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε σε αυτήν την περίπτωση;
Η απάντηση έγκειται στην αξιοποίηση των αγγλικών ως τρόπου σύνδεσης άλλων γλωσσών. Αυτή είναι η περίπτωση περιστροφής, όπου δύο συστήματα είναι κατασκευασμένα για διαφορετικά ζεύγη γλωσσών με μία κοινή γλώσσα, και μετά γίνεται μετάφραση κατά προσέγγιση. Μια άλλη περίπτωση είναι ένα πολύγλωσσο μοντέλο να εκπαιδεύεται σε πολλά ζεύγη γλωσσών και στη συνέχεια να αναμένεται να αποδώσει σε οποιονδήποτε συνδυασμό των σχετικών γλωσσών. Κάθε ένα από αυτά αποτελεί πρόκληση. Η τελευταία περίπτωση φαίνεται να έχει λιγότερα σφάλματα και έτσι η άνοδος των πολυγλωσσικών συστημάτων μπορεί να είναι πιο κοντά από όσο νομίζουμε.
Δεν υπάρχει όμως κανένα διαθέσιμο δεδομένο για επικύρωση και τη σταθεροποίηση αυτών των συστημάτων, άρα οποιαδήποτε αναντιστοιχία στην έννοια των δεδομένων αποδεικνύεται πολύ πιο σοβαρή. Τα μοντέλα συνδυάζονται με τα διαθέσιμα δεδομένα - αυτό που δίνετε είναι αυτό που παίρνετε. Σε αυτό το σενάριο, είναι ακόμη πιο σημαντικό να βρείτε μεταφραστές που μπορούν να βοηθήσουν στην παραγωγή καλύτερων δεδομένων και να επικυρώσουν ή ακόμα και να διορθώσουν αυτά τα μοντέλα.
Ανθρωποκινούμενη τεχνητή νοημοσύνη
Είδαμε ότι οι προκλήσεις είναι πολλές. Μπορεί η μηχανική μετάφραση να σταθεί αξιοπρεπώς μόνη της; Ή μήπως απέχουμε ακόμα πολύ από εκείνη τη στιγμή; Η απάντηση βρίσκεται κάπου στη μέση.
Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε την αυτόματη μετάφραση για περιπτώσεις επαναλαμβανόμενων φράσεων ή λέξεων, αλλά σίγουρα απέχει πολύ η χρήση της σε τεχνικά ή λογοτεχνικά κείμενα. Έχει αποδειχθεί ότι βοηθά τους μεταφραστές να γίνουν γρηγορότεροι, αλλά πρέπει να γνωρίζουν ότι μπορεί να παρασυρθούν από τις παθήσεις της μηχανικής μετάφρασης.
Θα φτάσουμε ποτέ σε σημείο όπου οι άνθρωποι θα είναι ξεπερασμένοι;
Μερικοί ισχυρίζονται ότι η τεχνητή νοημοσύνη κάνει την εκμάθηση γλωσσών ξεπερασμένη, αλλά θα λέγαμε ότι παραμένει το αντίθετο. Σε κάποιες περιπτώσεις το μηχάνημα θα φανεί να μεταφράζει παραπλανητικά καλά, όμως εξακολουθεί να μην μπορεί να το κάνει χωρίς δεδομένα. Η αυτόματη μετάφραση εξακολουθεί να είναι πολύ εποπτευόμενη εργασία, πράγμα που σημαίνει ότι βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα που δημιουργούνται από τον άνθρωπο για να εκπαιδευτούν αυτά τα μοντέλα. Όπως το έθεσε ο Άντι Γουέι, καθηγητής τεχνητής νοημοσύνης στο πανεπιστήμιο του Δουβλίνου, «ο μεταφραστής θα είναι πάντα ο άνθρωπος στο βρόχο».
Υπάρχουν ακόμα πολλά για μετάφραση και όλοι οραματιζόμαστε έναν κόσμο χωρίς γλωσσικά εμπόδια και πιστεύουμε ότι για να το κάνουμε αυτό πρέπει να φέρουμε κοντά ανθρώπους και μηχανές. Ακόμη κι αν δεν είναι δυνατόν να υπάρξει απόλυτα ακριβής μηχανική μετάφραση, η κατάλληλη φροντίδα και προσοχή μπορεί σίγουρα να βοηθήσει στη σύνδεση διαφορετικών ανθρώπων και την οικοδόμηση κατανόησης.
Της Καταρίνα Σίλβα, ανώτατης ερευνήτριας και μηχανικού.
Πηγή: Understanding with Unbabel
Fansubbers.gr
